Han-dvatten van Han – maart
In deze nieuwe rubriek laten we elke maand een boek de revue passeren dat voor vertrouwenspersonen (in de breedste zin van het woord) onmisbaar is dan wel een interessante eye-opener. Waar mogelijk pikken we er ook nog een aantal specifieke handvatten uit die in de praktijk van de vertrouwenspersoon toepasbaar zijn.
Gaslighting
Het boek wat voor me ligt is het eerste boek wat uitlegt wat ‘gaslighting’ is. In de Trouw van vorig jaar zomer schreef de filosoof Martha Claes hoe een begrip als ‘gaslighting’ te pas en te onpas wordt gebruikt in de media en in ons taalgebruik. Juist in dit boek wordt het begrip afgebakend en onderscheiden van emotionele manipulatie.
Dat is waar het omgaat, emotionele manipulatie. Het boek start met een aantal uitspraken die kunnen worden toegeschreven aan ‘gaslighters’: “Je bent gek”, “Dat is nu wat jij denkt”, “Er is helemaal geen patroon”, “Je haalt je dingen in je hoofd”, en zo volgen er nog tig. Het is soms subtiel of juist niet, direct of niet zo direct. Maar allemaal herkenbaar.
Waar komt gaslighting vandaan?
Het begrip ‘gaslighting’ komt uit de film Gaslight (1944), waarin Gregory probeert zijn vrouw gek te maken door haar, haar vrienden en haar fysieke omgeving te manipuleren. Gregory is er op uit om Paula te laten opnemen wegens geestelijke instabiliteit, zodat hij zich meester kan maken van haar sieraden. Kenmerkend is dat de gaslighter probeert én het doelwit te laten denken dat ze gek is, én haar daadwerkelijk gek te maken. Het is dus niet hetzelfde als een ander geringschattend behandelen, tegen iemand liegen, iemand hersenspoelen of iemands geloofwaardigheid ondergraven. Hij misbruikt het vertrouwen van een ander om die aan zijn of haar eigen mentale gezondheid te doen twijfelen. Voor Abramson is het van belang om te beseffen dat gaslighting altijd tussen mensen plaatsvindt. Zij geeft aan dat een maatschappij het niet doet, kan doen. Sociale vooroordelen of stereotypen kunnen wel worden ingezet als hulpmiddel. Als je als vrouw regelmatig te horen krijgt dat je hysterisch bent dan ga je het sneller geloven wanneer iemand die je vertrouwt je ook zo noemt!
In de film wordt indrukwekkend in beeld gebracht hoe gaslighting zich afspeelt binnen relaties van vertrouwen en vaak inspeelt op de empathie en de liefde van het slachtoffer. Als een onbekende je gek noemt, neem je het niet serieus. Maar als je de gaslighter vertrouwt, neem je zijn oordeel serieus.
Opbouw van het boek
De opbouw van het boek is helder neergezet. Begonnen wordt met een eerste verkenning wat gaslighting is, waarbij het cursief gedrukte kenmerk hiervoor wordt uitgespit. In hoofdstuk 2 worden een aantal contexten geschetst waar en hoe gaslighting eruitziet. Daaropvolgend wordt de focus gelegd op de bedoeling die gaslighters hebben, met in hoofdstuk 4 de methodes en middelen die daarbij worden toegepast. Hoofdstuk 5 legt het accent op sociale structuren, hierbij is het voor Abramson van belang om dicht bij haar eigen omschrijving te blijven alsmede de een-op-een benadering. Voordat je er erg in hebt ga je alles als gaslighting benoemen. Het klopt dat “structuren als racisme en seksisme je inderdaad gek kunnen maken, maar door gaslighting zo op te rekken dat deze gevallen erbinnen vallen, verliezen we niet alleen zicht op wat (interpersoonlijk en moreel) onderscheidend is aan het fenomeen waarvoor de term is bedacht, maar ook op wat (interpersoonlijk, moreel en politiek) onderscheidend is voor de fenomenen die we daarbij opslorpen” (blz 93). Hoofstuk 6 gaat dieper in op het item gaslighting, wel erg filosofisch en lastig om te volgen. Daarentegen legt hoofdstuk 7 nogmaals de link tussen vertrouwen en gaslighting. Met een prima te volgen illustratie uit een andere film (Pat and Mike, 1952, George Cukor) wordt het item nogmaals helder uiteengezet.
Is het boek aan te raden?
Het boek, in een mooie roze omslag oogt vriendelijk en toegankelijk. Helaas is dat niet helemaal zo. Het is een taai boek en ook geen zelfhulpboek. De auteur is een wetenschapper (filosoof) die vanuit haar kennis en kunde gaslighting uiteenzet. Vele lastige termen buitelen over elkaar heen en regelmatig terugslaan naar eerdere pagina’s om het betoog te verwerken blijkt wel nodig. Maar met andere recensenten ben ik eens dat dit boek momenteel wel als een standaardwerk mag worden beschouwd en dus zeker het lezen (bestuderen) waard is!
